Lečenje Biljem (fitoterapija)

Lečenje biljem staro je gotovo isto koliko i samo čovečanstvo. U potrazi za hranom i lekom, čovek je upoznavo korisne, lekovite i otrovne biljke i svoje iskustvo prenosio sa generacije na generaciju. Svaki narod, svaki kraj i svaka epoha imaju svoje običaje, tradiciju u lečenju i izradi lekovitih sredstava. Upotreba lekovitog bilja kao terapijskog i profilaktičkog sredstva ima u našem narodu neobično bogatu i izvanredno dugu i neprekidnu tradiciju.

Na pločicama od ilovače koje se čuvaju u Britanskom muzeju, nalaze se kopije koničnog oblika iz VII veka pre naše ere o zapovesti asirskog kralja Asurbanipala, dokumenti na starom semitskom jeziku kojim se nekada govorilo u Asiriji i Vaviloniji. Neki od ovih dokumenata potiču iz 4000. godine pre naše ere, a u njima se pominju Opium, Galbanum. Asa-foetida, koren mandragore, list bunike itd. Oko 2000. godine pre naše ere, asirski kralj Hamurabi pomagao je gajenje lekovitog bilja.

U egipatskim hijeroglifama utvrđena je upotreba mnogih lekovitih biljaka. Ta medicina bila je još empirijska i još pomešana sa elementima magije i religije. Ipak je poznato da su stari Egipćani upotrebljavali arapsku gumu, miru, tamjan, senu, kolocintus, mak, ricinus, i dr. Čuveni Eberov papirus iz 1600. godine pre naše ere opisivao je bolesti i biljne lekove za njih.

Proučavanja stare kineske i induske, kao i civilizacije Asteka u Meksiku i Inka u Peruu, pokazuju razvijeno poznavanje lekovitih i otrovnih biljaka.

Početkom XX veka javljaju se značajna imena na polju hemije prirodnih jedinjenja: Fischer, Mayer, Standinger, Karrer, Willstätter, Stoll, Ružička, Harworth, Robinson i drugi.
Savremena sveobuhvatna naučna istraživanja su potvrdila realna terapijska svojstva biljnih sirovina i time doprinela većoj afirmaciji fitopreparata. Fitoterapija je deo farmakoterapije – terapijski koncept lečenja zasnovan na upotrebi biljnih preparata u različitim farmaceutskim oblicima.

Polazeći od složenog hemijskog sastava i naučno potvrđene realne terapijske vrednosti aktivnih sastojaka biljnih sirovina, konstatovan je veoma širok opseg indikacionih područja gde se može preporučiti fitoterapija u okviru savremene farmakoterapije.

• Centralni nervni sistem – kognitivni poremećaji, depresija, uznemirenost i poremećaji spavanja. Biljni lekovi koji ispoljavaju efekte na nivou CNS nisu potentni kao sintetski lekovi, ali nemaju ni takve sporedne i neželjene efekte. Njihova upotreba je opravdana u slučajevima blažih psihičkih poremećaja, depresija i anksioznih stanja, praćenih poremećajima sna. Farmakološki predstavljaju sedative, antidepresive i analgetike. Mentalni zdravstveni problemi su vrlo česti, šestina od ukupne ljudske populacije ima ispoljene oblike ili depresije ili anksioznih stanja, 40% populacije koja ima mentalni problem, boluje istovremeno i od depresije i od anksioznosti, a poremećaji spavanja su uočeni kod skoro trećine odrasle populacije. U osnovi većine poremećaja zdravstvenog stanja stoji preko 90% psihički faktor.
• Kardiovaskularni sistem – hipertenzija i hipotenzija, ateroskleroza i okluzivne bolesti arterija, hronična venska insuficijencija, koronarna insuficijencija i ostalo.
• Respiratorni sistem – prehlada, akutna infekcija gornjih respiratornih puteva, kašalj i drugo.
• Digestivni trakt, gastrointestinalni trakt – funkcionalna dispepsija, iritabilni kolon, gastritis i ulkus, dijareja i opstipacija, oboljenja jetre i žuči i ostalo.
• Metabolički poremećaji – dijabetes, dislipidemija, anoreksija i drugo.
• Urinarni trakt i ginekološki problem – infekcije i upale, benigna hiperplazija prostate, ginekološke indikacije (PMS, menopauza).
• Koža, vezivna tkiva i koštano-mišićni sistem – upala, povrede, rane, reumatizam i degenerativne promene.
• Povećanje otpornosti organizma – adaptogeni i imunostimulatori.
• Pojam „biljni proizvod“, podrazumeva sve proizvode koji kao aktivni sastojak (ili dominantan sastojak) sadrže lekovite i aromatične sirovine biljnog porekla ili biljne izolate (ekstrakte, etarska ulja, masna ulja i sl.). Lekovito bilje ima veliki farmakoekonomski značaj jer predstavlja vredan biološki izvor kvalitetnih sirovina u prehrambenoj, farmaceutskoj i hemijskoj industriji za proizvodnju različitih biljnih proizvoda. U apotekarskoj praksi srećemo:
  • biljne lekove i tradicionalne biljne lekove
  • čajeve, čajne mešavine, biljne ekstrakte
  • dijetetske proizvode
  • sredstva opšte namene (kozmetički proizvodi, prirodna i medicinska kozmetika).

Biljna sirovina je ceo ili usitnjen, osušen (ređe sirov) deo lekovite biljke, alge, gljive ili lišaja, odnosno eksudati biljnog organizma čije dobijanje ne zahteva specijalne tehnološke postupke (smole, balzami, gume, sluzi …). Biljni preparati su proizvodi koji se dobijaju od biljnih sirovina primenom specifičnih tehnoloških postupaka kao što su destilacija, ceđenje, ekstrakcija i dr. (etarsko ulje, masno ulje, tinkture i ostali ekstrakti).

Biljni lek je lek koji kao aktivnu supstancu, isključivo sadrži jednu ili više biljnih sirovina ili jedan ili više biljnih preparata, kao i njihovu kombinaciju, čija je primena zasnovana na rezultatima kliničkih ispitivanja.

Tradicionalni lek je lek koji može biti zasnovan na naučnim principima i rezultat je tradicije ili drugih tradicionalnih terapijskih pristupa.
Biljni lekovi upotrebljavaju se: preventivno, za terapiju u početnim fazama oboljenja za ublažavanje tegoba kod blažih poremećaja zdravlja i kao dopunska terapija lekovima kod težih poremećaja zdravlja. Pogodni su za primenu kod hroničnih tegoba, blagotvorni su za regulisanje poremećenih fizioloških funkcija. Samo mali broj biljnih preparata, primenjuje se i ima efekta kod akutnih stanja (laksantna sredstva).

Dodaci ishrani kao aktivni sastojak mogu da sadrže lekovite biljne sirovine, preparate biljnih sirovina, ili sastojke izolovane iz biljnog materijala, pojedinačno ili kao mešavinu. U svetu je veliki broj biljnih proizvoda svrstan u kategoriju dijeteskih proizvoda. Po pravilu, takvi proizvodi sadrže: ekstrakte lekovitih, aromatičnih i začinskih biljaka, pri čemu preporučena dnevna doza proizvoda, mora sadržavati manju količinu aktivnih sastojaka u odnosu na poznatu, terapijski efikasnu dozu (prema našim zakonskim propisima). Biljni dijetetski suplementi su namenjeni za primenu kod određenih stanja ili grupa stanovništva; doprinose održavanju normalnih fizioloških procesa. Ne primenjuju se u smislu prevencije niti terapije i u nazivu i kroz tekst „Uputstva za upotrebu“ nemaju zdravstvene izjave o terapijskoj efikasnosti, niti navedene indikacije oboljenja kod kojih se primenjuju.
Biljni kozmetički proizvodi pripadaju grupi sredstava opšte namene (održavanje lične higijene), ali se upotrebljavaju za negu kože i sluzokože kod određenih zdravstvenih tegoba. „Prirodna kozmetika” predstavlja kozmetičke proizvode, koji sadrže najmanje 90% prirodnih sirovina. „Medicinska kozmetika“ predstavlja kozmetičke proizvode koji ispoljavaju blage farmakološke efekte. Nosioci delovanja su vrlo često biljni ekstrakti koji ispoljavaju adstringentno, antiflogističko, venotonično, antimikrobno, emolijentno, epitelizirajuće, hiperemizirajuće i tonizirajuće delovanje.
Za klasifikaciju biljnih proizvoda, najvažniji je odnos količine biljne komponente i terapijske doze. Terapijska doza može biti izražena preko količine lekovite biljne sirovine, standardizovanog ekstrakta ili definisanog hemijskog sastojka (grupe sastojaka) koji su nosioci aktivnosti biljnog proizvoda. Relevantne podatke o terapijskim dozama lekovitih biljaka daju: Komisija E Ministarstva zdravlja Nemačke (German Commission E, 1978), Evropsko naučno udruženje za fitoterapiju (ESCOP; European Scientific Cooperative on Phytotherapy), Svetska zdravstvena organizacija (Monographs of Widely used Medicinal Plants-WHO), PDR for herbal Remedies, EMEA/HMPC i dr.

U cilju dobijanja kvalitetnih, efikasnih i bezbednih biljnih proizvoda, standardi i zahtevi u proizvodnji i kontroli istih su iz godine u godinu sve strožiji i veći. U slabo razvijenim zemljama, tradicionalna medicina je deo zvaničnog sistema zdravstvene zaštite, dok je u razvijenim zemljama Evrope i sveta, razvijen koncept racionalne fitoterapije. Ovaj koncept je zasnovan na primeni biljnih lekova koji moraju ispunjavati određene zahteve: da sadrže standardizovane biljne ekstrakte, da pokazuju dozno zavisnu efikasnost, da je hemijska priroda aktivnih sastojaka poznata i da su definisanog i standardnog farmaceutskog kvaliteta. Osnovno sredstvo racionalne fitoterapije je biljni lek klinički ispitan, standardnog sastava i definisanog indikacionog područja. To je najsavremeniji koncept primene lekovitog bilja u zvaničnoj medicini. Ovaj koncept je ostvario veliki uticaj na: upotrebu lekovitog bilja, kvalitet istraživanja lekovitih biljaka i pravnu regulativu koja uređuje ovu oblast.

Biljni lekoviti proizvodi imaju relativno veću bezbednost i neškodljivost u odnosu na sintetske lekove. Povratak prirodnim resursima u ishrani i lečenju doprineo je da se poklanja sve veća pažnja unapređivanju proizvodnje i iskorišćavanju lekovitog bilja, da se fitoterapija unapredi i da biljni preparati postanu efikasniji, a njihova primena bezbednija i zasnovana na naučnim činjenicama.
Produžetkom prosečnog životnog veka i potrebom za poboljšanje kvaliteta života, povećava se svest o značaju prevencije i sprečavanju razvoja faktora rizika bolesti. Uz značajnu pažnju koju mediji poklanjaju edukaciji o zdravim stilovima života i preporukama za očuvanje zdravlja, stanovništvo postaje sve više informisano i motivisano da samo brine o svom zdravlju. Samomedikacija je već postala globalni trend koji ima izuzetno veliki značaj za očuvanje zdravlja stanovništva, ali i veliki ekonomski potencijal kroz razvoj različitih kategorija proizvoda za samomedikaciju. Biljni lekoviti proizvodi imaju izuzetno povoljan korist/rizik odnos (benefit/risk ratio). 30-40% medicinskih proizvoda za samomedikaciju u EU, čine biljni lekovi. Za unapređenje i očuvanje zdravlja u samomedikaciji, se mogu upotrebljavati samo oni biljni proizvodi koji imaju nisku toksičnost, veliku terapijsku širinu, bezbednost u predoziranju, minimalne interakcije i dobro poznate indikacije. Strateški, samolečenje postaje zvanični oblik terapije i kod terapije hroničnih stanja i za prevenciju njihovog nastanka, terapiju rekurentnih oblika bolesti. Farmaceuti treba da imaju značajnu ulogu u krajnjoj odluci pacijenta oko izbora i načina primene lekova za samolečenje.

Stalan kvalitet za proizvodnju efikasnih i bezbednih lekovitih biljnih proizvoda (biljnih lekova, tradicionalnih biljnih lekova biljnih dijetetskih suplemenata) u cilju fitoterapije, može se obezbediti samo ako je polazni biljni materijal definisanog i kontrolisanog kvaliteta. Standardizovani i validirani načini njihove tehnolške prerade, mogu obezbediti standardni kvalitet finalnog proizvoda. Proizvodni put za dobijanje kvalitetnog, efikasnog i bezbednog biljnog preparata nije nimalo lak i jednostavan, upravo zbog njegove složene strukture u pogledu aktivnih principa, kao i zbog vrlo oštrih i visokih zahteva ustanovljenih putem zakonske regulative, farmakopejskih monografija i međunarodnih standarda.